NGUDO 1 - BIVHILI
Bivhili i amba mafhungo manzhi. Na hone i sumbedza uri yo nwalwa nga maanda a Mudzimu, ene Musiki wa zwothe. Bivhili i amba mafhungo a Mudzimu na hone i amba zwothe zwine Mudzimu a funa zwone, zwo bvelelaho kale na zwine zwa do bvelela misini idaho. Zwino arali zwine Bivhili ya amba zwone, zwi si zwone, zwi amba zwauri a huna Mudzimu. Huno arali zwi zwone, zwi amba uri vho fara bugu ya vhutshilo. Na hone ndi ifa li fhiraho musuku.
Bivhili ndi yone yo faraho mafhungo a vhutshilo, Mulalo, u luga, matshilele, na zwinzhi zwivhuya. I fhindula mafhungo othe a uri ri tshilela mini na hone ndi ngani Mudzimu o ri sika, na u divha zwivhuya na zwivhi.
KHARI SEDZE ZWINE BIVHILI YA AMBA.
Musi muapostola Paulo a tshi nwala nga mafhungo a Testamente ya kale uri: “Manwalo othe, mahevhedzwa nga Mudzimu, na hone a a lamulela, kha u funza na kha thovhedzo na kha u vhuyedzedza ndilani na kha u laya ku lugele.”(2.Timotheo 3:15 -16)
Muapostola Petro na ene o tikedza mafhungo eneo musi a tshi ri:
“Ahuna na vhuporofita ho simuwaho nga u funa ha muthu, vhathu vhakhethwa vha Mudzimu vho ita u amba, vho hwaliwa nga Muya Mukhethwa, zwi tshi bva ha Mudzimu.” (2 Petro 1:21)
Havha vhaapostola vhavhili vho tikedza mafhungo a uri Bivhili (Testamente ya Kale) yo nwalwa nga maanda a Mudzimu. Heyi bugu yo vha yo nwalwa minwahani minzhi musi vhone vha saathu u vha hone. Nga uralo manwalo haya a kona u vha gudisa zwothe zwine vha toda vhutshiloni havho. Vhanwali vho vha vho fhambana nga mishumo na kutshilele, na hone vho vha vha sa divhani, vha sa dzuli fhethu huthihi, na hone vhanwe vho fa zwinwe zwipida zwi saathu u nwalwa, huno zwe vha nwala zwone zwi amba nga pfunzo nthihi. Pfunzo yeneyo ndi mafhungo a muvhuso wa Mudzimu na zwine ku tshilele kwa tea u vha zwone.
BIVHILI YO NWALELWA MINI?
Bivhili i funza nga ku thomele kwa muthu na u funza zwine Mudzimu a do ita musi zwivhuya zwi tshi do kunda zwivhi, na u do fheliswa tshothe ha zwivhi na u sa luga. Tshipikwa tshi hulwane tsha Bivhili ndi u sumbedza vhathu uri u tshidzwa hu do vha hone musi ene Mutshidzi –Yesu – a tshivhuya.
“Huno izwi zwo nwaliwa uri ni tende zwauri Yesu ndi ene Kristo, ndi ene Murwa wa Mudzimu, na uri ni tshi tenda ni vhe na vhutshilo dzinani lawe.” (Yohane 20:30, 31)
Bivhili yo fara mafhungo othe a ne muthu a tea u divha uri a tshile zwavhudi na u do tshila tshothe. (2 Timotheo 3:15-17) Bivhili i dovha ya ri sumbedza uri ri nga di lugisela hani u vhuya ha Yesu. (2 Petro 1:19)
Ngauralo zwi khagala uri vhathu vhane vhari vha a porofita namusi vha a zwifha ngauri Bivhili yo ri farela zwothe zwine ra tea u divha nga Mudzimu na Yesu.
ZWIRE NGOMU BIVHILINI
Bivhili i na bugu dza 66 dzo fhandekanywaho dza bva khethekanyo mbili. Ndi Testament ya Kale, yo nwalwaho musi Yesu a saathu u bebwa, na Testamente Ntswa yo nwalwaho nga murahu ha Lufu lwa Yesu. Musi vha tshi vula Bivhili yavho vha do wana bugu dzenedzi nga u tevhekana hadzo. Dzo nwalwa nga vhanwali vha todaho u lingana 40 (about 40 writters), nga tshifhinga tshi todaho u lingana minwaha ya 1500. (1500 years) Bivhili yo nwaliwa mashangoni o fhambanaho, u fana na Isiraele, Italia na Babele (Babylon).
Huno manwalo othe haya a amba nga pfunzo nthihi u bva kha Genesi u swika kha Nzumbululo. Pfunzo yeneyo ndi ya tshipikwa tsha Mudzimu kha vhathu vhawe na kha shango. U swika musi Mivhuso ya lifhasi i tshi do vha Mivhuso ya Mudzimu na Murwa wawe Yesu, musi a tshi do vhusa u swika nga hu sa fheli. (Nzumbululo 11:15)
TESTAMENTE YA KALE
Testament ya Kale i na zwipida zwi nna (4):
-
BUGU DZA MUSHE
Bugu ya u thoma i pfi Genesi, zwine zwa amba u ranga (beginning). I amba nga mafhungo a Mudzimu na muthu wa u thoma fhano shangoni. Ha tevhela Ekisodo, Levitiko, Numeri (numbers) na Doiteronomio. Idzi dzi amba nga musi Mudzimu a tshi vhidza Abrahamu a ita mulanga nae na vhana vhawe, na uri o vha bvisa hani kha shango la Egipita a vha nea shango la Isiraele. (Vha a kona u vhona zwauri shango la Isiraele ndi shango la
Vha-Yuda, le vha li newa nga Mudzimu ene mune.
-
BUGU DZA DIVHA-ZWA-KALE
Hedzi bugu, u thoma kha bugu ya Yoshua u swika kha ya Esitere, ndi divha-zwa-kale ya Vha-Yuda na Mudzimu.
-
BUGU DZA VHURENDI –ZWIRENDO
Bugu ya Yobo, Dzipsalme, Mirero, Muhuweleli na Ngosha ya Dzingosha dzo nwalwa nga luambo lwa Tshiheberu, nga ndila ya vhurendi. Dzi amba nga vhu-dipfi (feelings) na ndila i ne Mudzimu a toda ri tshi guda ngayo.
-
BUGU DZA VHAPOROFITA
Muporofita zwi amba muthu a ne a vhonela phanda. (Seer) Muthu a ne a vhona zwo dzumbamaho, zwi daho minwahani i daho, na zwi ne Mudzimu a funa zwone. U amba zwine zwa bvelela. Huna bugu tharu dzine dza vha Yesaya, Yeremia na Hesekiele dzine dza tevhelwa nga dzinwe bugu pfufhi u fana na Daniele, Habakuku, na Amosi na dzinwe.
TESTAMENTE NTSWA
(a) DZI AMBAHO NGA VHUTSHILO HA YESU
Hedzi ndi bugu nna dzi ambaho nga vhutshilo ha Yesu dzo nwalwaho nga vhathu vhana (4) vho fhambanaho, dzi ambaho nga vhutshilo na mishumo ya Yesu. Dzo nwalwa nga Mateo, Marko, Luka na Yohane.
(b) MISHUMO YA VHAAPOSTOLA
Heyi ndi bugu yo nwalwaho nga Luka ine ya amba nga zwo bvelelaho nga murahu ha lufu lwa Yesu. Afha ri dovha ra talutshedziwa nga ku thomele kwa kereke.
-
MARIFHI
Haya ndi marifhi o nwalwaho nga vhaapostola, vha tshi nwalela dzikereke dze dzavha dzo balangana na lothe la Vha-Roma.
(d) BUGU YA NZUMBULULO
Heyi bugu yo fara mulaedza wa u fhedzisela wa Yesu we a u sumbedza nga mabono kha Yohane.
YESU O VHA A TSHI TENDA KHA MANWALO OTHE A TESTAMENTE YA KALE
Yesu Kristo ndi ene we Bivhili kana Mudzimu a tshi nekedza mulaedza a vha o u livhisa kha ene. Musi Yesu a tshi bebwa, Testamente Ntswa yo vha i siho. Manwalo e Yesu o vha a tshi shumisa na u vhala o vha a a Testamente ya Kale. O vha a tshi tenda manwaloni enea. Kha ri sedze: Yohane 5:46, 47; Luka 24:27, 44-48; Mateo 22:29; Marko 7:6-13.
Yesu u kho u amba nga Noaxe, Abrahamu, Isaka, Yakobo, Mushe, Davida na Solomoni (Salomo) na vhanwe vhanzhi vhane ra vhala kha Testamente ya Kale. Hezwi zwi sumbedza uri Yesu o vha a tshi tenda zwauri havha vhathu vho vhuya vha tshila.
BIVHILI I AMBA MAFHUNGO-NGOHO FHEDZI.
Vho ra-‘saenzi’ na vha vhutali vho lingedza u wana mazwifhi Bivhilini, huno vha fhedza nga u tikedza zwine Bivhili ya amba. Na vhone vha tenda uri Bivhili i amba ngoho fhedzi.
Tshinwe tshine tsha ita uri ri vhone uri Bivhili ndi mafhungo a Mudzimu, ndi nga ndila ye mafhungo enea a vhulungwa ngaho. A huna inwe bugu i ne ya vha ya kale u fana na Bivhili. Vhathu vhanzhi vho lingedza u fhelisa Bivhili nga u i fhisa na u latela madini, fhedzi Bivhili i tshe hone na namusi.
Milayo minzhi ya vhathu (na vha sa tendi kha Bivhili) i bva Bivhilini. Na hone huna vhathu vhanzhi vha bwaho marubini, vha tshi toda u vhona na ngoho uri madzina a re Bivhilini ndi one naa. Huno vhothe vha a tendelana uri Bivhili i amba mafhungo ngoho fhedzi. Vhathu vhenevha vha pfi “archaeologists.” Vhathu havha vho wana vhutanzi mashangoni a ngaho, Egypt, Niniveh, Assyria, Babylon, Ur, Syria, Lebanon na Israel. Ngauralo vhathu avha vha tikedza zwothe zwine Bivhili ya amba.
VHUPOROFITA VHUTIKEDZA BIVHILI
Mudzimu o nanga vhuporofita i ndila ya u tikedza mafhungo awe. Na hone afha u sumbedza uri ene Mudzimu ndi ene e-ethe. (Yesaya 46:9-10 Yesaya 42:9)
Bivhili i amba nga mafhungo a ne a do bvelela minwahani minzhi i daho. Kha Mateo 2 ri wana ho nwalwa uri vha vhutali vho swika Yerusalema vha vhudzisa vhari: “Khosi ya Vha-Yuda i kha di bva u bebwa i ngafhi.” (Mateo 2:2)
Musi Khosi Herode a tshi vhudzisa vha manwalo, vho fhindula vhari Khosi yo bebwa Betlehema kha la Yuda, ngauri minwahani ya madana yo fhiraho zwo vha zwo nwalwa kha bugu ya Mika 5:2.
Huna divha-zwa-kale nnzhi Bivhilini, sa zwe zwa ambiwa kha Yeremia uri Vha-Yuda a vha nga fheliswi lini na lini. Dzinwe dzitshakha khulwane sa Babylon dzo fheliswa. (Yeremia 30:10-11) Vhathu vhanzhi u fana na Hitla na Hamani (Estere 3-8), vho lingedza u fhelisa Vha-Yuda, huno vha balelwa. Na hone Vha-Yuda vha kha di dzula Yerusalema na namusi. Hezwi zwi sumbedza uri Bivhili ndi yone i yothe i ne ya amba mafhungo-ngoho.
ZWINWE ZWINE ZWA ITA URI MUTHU A TENDE KHA BIVHILI URI NDI MAFHUNGO A MUDZIMU
Naho yo nwalwa nga vhanwali vhanzhi, Bivhili i amba nga tshithu tshithihi. (Vhuthihi) Muvhuso wa Mudzimu sa yone pfunzo khulwane.
Ndila ye ya vhulungwa ngayo musi dzinwe bugu dzi tshi xela na yone i a mangadza.
Na zwe zwa nwalwa nga vhaporofita ri vhona zwi tshi khunyelela phanda hashu.
ZWINE RA TEA U VHA ZWONE
Arali vha tshi toda u pfesesa mafhungo a Bivhili, vha tea u vhala vhone munne. Arali vha sa koni u vhala vha tea u toda muthu a ne a kona na u tenda kha mafhungo ngoho uri a vha vhalele. Arali o vha vhalela vha humbele uri a vha nwalele zwa ndeme na ndima dzi tikedzaho izwo huno vhone vha humbele munwe kana vhanwe vhathu vha dovhe vha vha vhalele. Vha tea u tanganedza mafhungo haya nga u di tukufhadza. Vha tea u vha muthu a todaho vhutali ha Mudzimu, hu si ha vhathu. (Mateo 11:25; Mirero 2:3-6) Ri tea u tenda uri Mudzimu u do ri nea malamba a zwe ra shuma zwone. (Vha Heberu 11:6) Vhutshilo hashu vhu tea u tevhedza dzi-ndaela dza Mudzimu.
Yesu na ene o amba uri: “Arali izwo ni tshi zwi divha, ni na mashudu ni tshi zwi ita.” (Yohane 13:16-17) “Asi uri Muvhusoni wa Mudzimu hu do dzhena vhothe vhane vhari: Murena, Murena! Hu do dzhena vhe vha ita zwine khotsi anga wa tadulu a funa zwi tshi itwa.”
Muapostola Paulo na ene o amba ari:
“Lusani nga nyofho na u tetemela u ri ni tshidzwe.” (Vhafilipi 2:12)
NDILA YA U VHALA BIVHILI URI RI PFESESE?
Vhunga sa ngudo dzothe, Bivhili na yone i toda u vhalwa nga u di-imisela, na hone i tea u thomia kha Genesi, vha tuwa nayo yothe u swika kha Nzumbululo. Bivhili i do fhindula mbudziso dzavho dzothe malugana na Mudzimu kana vhutshilo nga u angaredza. Dzothe ndima dzine dza konda u pfesesea, dzi do vulea musi vha tshi vhala vha tshiya. Musi arali vha sa pfesesi, kha vha nwale ndima yeneyo fhasi, vha do wana phindulo kha dzinwe ndima, kana vha ri nwalele, ri do vha thusa. Hu dovha hafhu havha na dzi ‘CONCORDANCE’. Idzi ndi bugu dzi na maipfi othe a Tshi-Heberu na Tshi-Gerika, dzone nyambo dze Bivhili ya nwalwa ngadzo. Maipfi othe a Bivhili a hone, na hone vha do kona u wana uri ipfi lithihi, li shumiswa lunzhi zwi tshi bva kha uri hu ambiwa mini, na uri mafhungo a bva ngafhi-‘context.’
Tshipikwa tsha ngudo hedzi ndi uri vhone vha kone u di vhalela Bivhili nga vhone vhane.
AFHA FHASI HU TEVHELA NDIMA DZINE VHATEA U VHALA
2Timoteo 3 2Petro 1 Luka 24 Yesaya 8:20 Mishumo 28:23-28
Vha-Efesa 4:21-32
MBUDZISO DZA NGUDO 1.
Kha vha talele nga fhasi ha phindulo yone. Musi vho fhedza vha nwale phindulo dzavho kha bambiri vha dzi rumele kha diresi ire kha siatari la u thoma.
